Rehabilitatie is bij velen bekend. Een precieze uitleg kan men vaak niet geven. Verder dan de gedachte aan een persoon die om een of andere reden terugkeert in de maatschappij komt men over het algemeen niet. Met dit artikel zal ik proberen duidelijkheid te verschaffen over wat rehabilitatie precies inhoudt, waar het vandaan komt en hoe het vandaag de dag gebruikt wordt binnen de Nederlandse psychiatrie.
Definiëring van het begrip rehabilitatie
Door de jaren heen is het begrip rehabilitatie al door velen uitgelegd. In 1978 omschreef de grondlegger van de rehabilitatiebeweging, de Engelse psychiater Douglas Bennet, het begrip als volgt: ‘rehabilitatie is het proces waarbij een psychisch gehandicapt persoon geholpen wordt om van zijn resterende vermogens zo goed mogelijk gebruik te maken, zodat hij of zij op een optimaal niveau kan functioneren in een zo normaal mogelijk kader.’
In 2002 stelt [B]William Anthony[/B], hoogleraar rehabilitatiewetenschappen aan de Universiteit van Boston, dat:’het doel van psychiatrische rehabilitatie is het functioneren van personen met psychiatrische handicaps zodanig te verbeteren dat ze succesvol en tot hun tevredenheid kunnen wonen, leren, werken en sociale contacten kunnen hebben in de milieus van hun keuze met de minste mate van professionele hulp.’
Een duidelijk verschil tussen beider benaderingen is dat volgens Bennet de rehabilitatie erop gericht is om de mate van de handicap zoveel mogelijk te verkleinen en zoveel mogelijk gebruik te maken van de resterende vermogens terwijl Anthony meer de nadruk legt op het verbeteren van het functioneren. Daarbij maakt Anthony een onderscheid in wonen, werken, leren en het hebben van sociale contacten. Oorspronkelijk is rehabilitatie ontwikkeld voor mensen met ernstige, langdurige fysieke of psychische beperkingen.
Tegenwoordig is de doelgroep breder: mensen in achterstandssituaties met als doel het voorkomen van onnodige invalidering, functieverlies en/of participatieproblemen. In de Nederlandse gezondheidszorg hanteren wij een mengvorm van de beide bovenstaande definities. De algemene definitie van rehabilitatie als hulpverleningsvorm in de geestelijke gezondheidszorg luidt dan als volgt:
“Rehabilitatie is het proces waarbij men directe hulpverlening aan de patiënt combineert met begeleiding en beïnvloeding van de omgeving, met als doel de activiteiten en participatie zoveel mogelijk te vergroten en aanwezige capaciteiten zo goed mogelijk te gebruiken, in een zo normaal mogelijk kader.”
Uit bovenstaande definitie valt op te maken dat er bij rehabilitatie niet gestreefd wordt naar een einddoel, maar dat het een continu ontwikkelingsproces is dat zich niet richt op het terugdringen van een stoornis, maar op het vergroten van de activiteiten en participatie van patiënten. Rehabilitatie is gericht op het ‘maximaliseren van de gezondheid’(health induction), terwijl een behandeling gericht is op het verminderen of wegnemen van de stoornis (sickness reduction). De stoornis wordt niet genegeerd, maar heeft als perspectief dat de stoornis tot activiteitenbeperkingen en participatieproblemen kan leiden. De rehabilitatie moet plaatsvinden in een, naar onze maatstaven, zo normaal mogelijk sociaal kader. In onze cultuur betekent dat een zo’n groot mogelijke individuele autonomie en privacy.
Opkomst van rehabilitatie in de psychiatrie
De psychiatrie werd in het begin van de twintigste eeuw gekenmerkt door grote instituten, meestal gelegen in rustige, bosrijke gebieden. Men dacht dat het plaatsen van patiënten in deze afgelegen instituten voor hen het beste was. De patiënten konden hier tot rust komen in een gezonde omgeving, zonder stress van de samenleving. Een bijkomend voordeel van deze instituten was dat de samenleving gevrijwaard bleef van deze zogenaamde ‘lastige’ personen.
In de tweede helft van de twintigste eeuw kwam er echter steeds meer kritiek op het instituut an sich. Steeds meer mensen waren van mening dat een instituutsmilieu een negatieve uitwerking kon hebben op het welbevinden van patiënten. Sommigen beweerden zelfs dat het leven in een instituut sommige psychiatrische stoornissen kon veroorzaken. Men ging zich afzetten tegen grootschalige psychiatrische instituten en alles wat daarmee samengaat. Rehabilitatie bouwt hierop voort. Het is de nieuwe visie die nodig is om aan te geven waar de hulpverlening wel aan moet voldoen. Het is een ontwikkelingsgerichte methodiek die zich afzet tegen institutionalisering en zicht richt op de mogelijkheden van mensen.
Rehabilitatie valt in twee hoofdstromingen uiteen. De eerste hoofdstroming is de Engelse. Rehabilitatie-interventies hebben hier vooral betrekking op de directe fysieke en sociale omgeving van patiënten. Dat betekent het nastreven van kleinschalige woonomgevingen en plaatsen voor dagbesteding in de samenleving. Geen grote afdelingen meer, maar wonen in de wijk in huizen met bijvoorbeeld tien personen. De omgeving is dan kleinschaliger en normaler dan de afdeling op het terrein van het psychiatrisch instituut. In de Engelse stroming is het woord ‘prothese’ van belang. Er dient rekening gehouden te worden met de beperkingen van de patiënt. Met de juiste ‘prothese’ worden deze beperkingen verminderd. Naast het verminderen van beperkingen geeft het woord ‘prothese’ ook aan dat je geen wonderen moet verwachten. Beperkingen worden verminderd, maar blijven wel aanwezig. Het is dan ook zaak de beperking niet te ontkennen, maar juist te accepteren. De Engelse stroming streeft niet alleen naar een meer menselijke omgeving, maar tevens naar een meer menselijke benadering van de achtergestelde chronisch psychiatrische patiënten.
De tweede hoofdstroming is de Amerikaanse stroming die zijn oorsprong vindt aan de Universiteit in Boston. De Amerikaanse stroming is gericht op persoonlijke groei en ontwikkeling van patiënten. Met persoonlijke ontwikkeling wordt vooral het leren van vaardigheden bedoeld. Naast verstandelijke vaardigheden, zoals hoofdrekenen, vallen ook emotionele vaardigheden (het uiten van emoties) en fysieke vaardigheden (sporten) onder de persoonlijke ontwikkeling. Volgens de Amerikaanse gedachte kan namelijk ieder mens leren: mensen met concentratiestoornissen, mensen met sufmakende medicijnen en mensen met verstandelijke beperkingen. De methoden die gebruikt worden bij het leren moeten orden afgestemd op het individu. Een belangrijke rol hierbij speelt hoop. Typerend voor de Amerikaanse stroming is de gedachte ‘van krantenjongen tot miljonair’.
Nederland en de Individuele Rehabilitatiebenadering
In Nederland wordt steeds meer gebruik gemaakt van de Individuele Rehabilitatiebenadering (IRB). Deze benadering, ontwikkelt door het Centre for Psychiatric Rehabilitation van de universiteit in Boston, werd in 1992 in Nederland geïntroduceerd door Stichting Rehabilitatie ’92. De IRB is een hulpverleningsmethode om mensen met psychische beperkingen te ondersteunen bij het realiseren van hun toekomstwensen op het gebied van wonen, werken, leren, dagbesteding en sociale contacten.
De hulpverlening volgens de IRB is verdeeld in drie stappen:
Stap 1: kiezen
Er wordt aan de cliënt gevraagd wat hij of zij precies in de toekomst wil bereiken op een zelfgekozen rehabilitatiegebied. Dit kunnen bijvoorbeeld vragen zijn betreffende de gewenste woon- of werksituatie. De stap van ‘het kiezen’ is af als duidelijk is wat de cliënt wil bereiken.
Stap 2: verkrijgen
Vervolgens wordt er geprobeerd om het gewenste doel te behalen. De cliënt bespreekt samen met de IRB-begeleider welke stappen daarvoor nodig zijn. Wat kan de patiënt zelf en wat moet er aangeleerd worden?
Stap 3: behouden
De cliënt wordt vaardigheden aangeleerd die nodig zijn om al wat bereikt is daadwerkelijk vast te houden. Dit geschiedt door middel van ondersteuning.
Sinds 1992 is op basis van wetenschappelijk onderzoek de effectiviteit van de IRB-benadering gemeten. Men kwam tot volgende conclusies:
Cliënten die IRB-begeleiding krijgen, slagen er na een jaar twee keer zo vaak in om hun doelen helemaal te behalen, in vergelijking met cliënten die andere vormen van rehabilitatiegerichte begeleiding krijgen.
Na een jaar bereikte 31% van de cliënten die IRB-begeleiding kregen hun rehabilitatiedoel geheel, tegen 17% van de cliënten die andere begeleiding kregen.
IRB trajecten zijn ook op langere termijn succesvoller. Na twee jaar bereikte 46% van de cliënten die IRB-begeleiding kregen hun rehabilitatiedoel volledig, tegen 32% van de cliënten die andere begeleiding kregen.
Cliënten die middels de IRB-benadering hun rehabilitatiedoelen bereikten, ervaren een hogere kwaliteit van leven, met andere woorden, zij zijn meer tevreden en voelen zich gelukkiger.
Definiëring van het begrip rehabilitatie
Door de jaren heen is het begrip rehabilitatie al door velen uitgelegd. In 1978 omschreef de grondlegger van de rehabilitatiebeweging, de Engelse psychiater Douglas Bennet, het begrip als volgt: ‘rehabilitatie is het proces waarbij een psychisch gehandicapt persoon geholpen wordt om van zijn resterende vermogens zo goed mogelijk gebruik te maken, zodat hij of zij op een optimaal niveau kan functioneren in een zo normaal mogelijk kader.’
In 2002 stelt [B]William Anthony[/B], hoogleraar rehabilitatiewetenschappen aan de Universiteit van Boston, dat:’het doel van psychiatrische rehabilitatie is het functioneren van personen met psychiatrische handicaps zodanig te verbeteren dat ze succesvol en tot hun tevredenheid kunnen wonen, leren, werken en sociale contacten kunnen hebben in de milieus van hun keuze met de minste mate van professionele hulp.’
Een duidelijk verschil tussen beider benaderingen is dat volgens Bennet de rehabilitatie erop gericht is om de mate van de handicap zoveel mogelijk te verkleinen en zoveel mogelijk gebruik te maken van de resterende vermogens terwijl Anthony meer de nadruk legt op het verbeteren van het functioneren. Daarbij maakt Anthony een onderscheid in wonen, werken, leren en het hebben van sociale contacten. Oorspronkelijk is rehabilitatie ontwikkeld voor mensen met ernstige, langdurige fysieke of psychische beperkingen.
Tegenwoordig is de doelgroep breder: mensen in achterstandssituaties met als doel het voorkomen van onnodige invalidering, functieverlies en/of participatieproblemen. In de Nederlandse gezondheidszorg hanteren wij een mengvorm van de beide bovenstaande definities. De algemene definitie van rehabilitatie als hulpverleningsvorm in de geestelijke gezondheidszorg luidt dan als volgt:
“Rehabilitatie is het proces waarbij men directe hulpverlening aan de patiënt combineert met begeleiding en beïnvloeding van de omgeving, met als doel de activiteiten en participatie zoveel mogelijk te vergroten en aanwezige capaciteiten zo goed mogelijk te gebruiken, in een zo normaal mogelijk kader.”
Uit bovenstaande definitie valt op te maken dat er bij rehabilitatie niet gestreefd wordt naar een einddoel, maar dat het een continu ontwikkelingsproces is dat zich niet richt op het terugdringen van een stoornis, maar op het vergroten van de activiteiten en participatie van patiënten. Rehabilitatie is gericht op het ‘maximaliseren van de gezondheid’(health induction), terwijl een behandeling gericht is op het verminderen of wegnemen van de stoornis (sickness reduction). De stoornis wordt niet genegeerd, maar heeft als perspectief dat de stoornis tot activiteitenbeperkingen en participatieproblemen kan leiden. De rehabilitatie moet plaatsvinden in een, naar onze maatstaven, zo normaal mogelijk sociaal kader. In onze cultuur betekent dat een zo’n groot mogelijke individuele autonomie en privacy.
Opkomst van rehabilitatie in de psychiatrie
De psychiatrie werd in het begin van de twintigste eeuw gekenmerkt door grote instituten, meestal gelegen in rustige, bosrijke gebieden. Men dacht dat het plaatsen van patiënten in deze afgelegen instituten voor hen het beste was. De patiënten konden hier tot rust komen in een gezonde omgeving, zonder stress van de samenleving. Een bijkomend voordeel van deze instituten was dat de samenleving gevrijwaard bleef van deze zogenaamde ‘lastige’ personen.
In de tweede helft van de twintigste eeuw kwam er echter steeds meer kritiek op het instituut an sich. Steeds meer mensen waren van mening dat een instituutsmilieu een negatieve uitwerking kon hebben op het welbevinden van patiënten. Sommigen beweerden zelfs dat het leven in een instituut sommige psychiatrische stoornissen kon veroorzaken. Men ging zich afzetten tegen grootschalige psychiatrische instituten en alles wat daarmee samengaat. Rehabilitatie bouwt hierop voort. Het is de nieuwe visie die nodig is om aan te geven waar de hulpverlening wel aan moet voldoen. Het is een ontwikkelingsgerichte methodiek die zich afzet tegen institutionalisering en zicht richt op de mogelijkheden van mensen.
Rehabilitatie valt in twee hoofdstromingen uiteen. De eerste hoofdstroming is de Engelse. Rehabilitatie-interventies hebben hier vooral betrekking op de directe fysieke en sociale omgeving van patiënten. Dat betekent het nastreven van kleinschalige woonomgevingen en plaatsen voor dagbesteding in de samenleving. Geen grote afdelingen meer, maar wonen in de wijk in huizen met bijvoorbeeld tien personen. De omgeving is dan kleinschaliger en normaler dan de afdeling op het terrein van het psychiatrisch instituut. In de Engelse stroming is het woord ‘prothese’ van belang. Er dient rekening gehouden te worden met de beperkingen van de patiënt. Met de juiste ‘prothese’ worden deze beperkingen verminderd. Naast het verminderen van beperkingen geeft het woord ‘prothese’ ook aan dat je geen wonderen moet verwachten. Beperkingen worden verminderd, maar blijven wel aanwezig. Het is dan ook zaak de beperking niet te ontkennen, maar juist te accepteren. De Engelse stroming streeft niet alleen naar een meer menselijke omgeving, maar tevens naar een meer menselijke benadering van de achtergestelde chronisch psychiatrische patiënten.
De tweede hoofdstroming is de Amerikaanse stroming die zijn oorsprong vindt aan de Universiteit in Boston. De Amerikaanse stroming is gericht op persoonlijke groei en ontwikkeling van patiënten. Met persoonlijke ontwikkeling wordt vooral het leren van vaardigheden bedoeld. Naast verstandelijke vaardigheden, zoals hoofdrekenen, vallen ook emotionele vaardigheden (het uiten van emoties) en fysieke vaardigheden (sporten) onder de persoonlijke ontwikkeling. Volgens de Amerikaanse gedachte kan namelijk ieder mens leren: mensen met concentratiestoornissen, mensen met sufmakende medicijnen en mensen met verstandelijke beperkingen. De methoden die gebruikt worden bij het leren moeten orden afgestemd op het individu. Een belangrijke rol hierbij speelt hoop. Typerend voor de Amerikaanse stroming is de gedachte ‘van krantenjongen tot miljonair’.
Nederland en de Individuele Rehabilitatiebenadering
In Nederland wordt steeds meer gebruik gemaakt van de Individuele Rehabilitatiebenadering (IRB). Deze benadering, ontwikkelt door het Centre for Psychiatric Rehabilitation van de universiteit in Boston, werd in 1992 in Nederland geïntroduceerd door Stichting Rehabilitatie ’92. De IRB is een hulpverleningsmethode om mensen met psychische beperkingen te ondersteunen bij het realiseren van hun toekomstwensen op het gebied van wonen, werken, leren, dagbesteding en sociale contacten.
De hulpverlening volgens de IRB is verdeeld in drie stappen:
Stap 1: kiezen
Er wordt aan de cliënt gevraagd wat hij of zij precies in de toekomst wil bereiken op een zelfgekozen rehabilitatiegebied. Dit kunnen bijvoorbeeld vragen zijn betreffende de gewenste woon- of werksituatie. De stap van ‘het kiezen’ is af als duidelijk is wat de cliënt wil bereiken.
Stap 2: verkrijgen
Vervolgens wordt er geprobeerd om het gewenste doel te behalen. De cliënt bespreekt samen met de IRB-begeleider welke stappen daarvoor nodig zijn. Wat kan de patiënt zelf en wat moet er aangeleerd worden?
Stap 3: behouden
De cliënt wordt vaardigheden aangeleerd die nodig zijn om al wat bereikt is daadwerkelijk vast te houden. Dit geschiedt door middel van ondersteuning.
Sinds 1992 is op basis van wetenschappelijk onderzoek de effectiviteit van de IRB-benadering gemeten. Men kwam tot volgende conclusies:
Cliënten die IRB-begeleiding krijgen, slagen er na een jaar twee keer zo vaak in om hun doelen helemaal te behalen, in vergelijking met cliënten die andere vormen van rehabilitatiegerichte begeleiding krijgen.
Na een jaar bereikte 31% van de cliënten die IRB-begeleiding kregen hun rehabilitatiedoel geheel, tegen 17% van de cliënten die andere begeleiding kregen.
IRB trajecten zijn ook op langere termijn succesvoller. Na twee jaar bereikte 46% van de cliënten die IRB-begeleiding kregen hun rehabilitatiedoel volledig, tegen 32% van de cliënten die andere begeleiding kregen.
Cliënten die middels de IRB-benadering hun rehabilitatiedoelen bereikten, ervaren een hogere kwaliteit van leven, met andere woorden, zij zijn meer tevreden en voelen zich gelukkiger.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten